[ Pobierz całość w formacie PDF ]
S
ławomir Sierakowski
HOLOKAUST I GLOBALIZACJA
Pamięć ponad granicami
Nie mogę oprzeć się wrażeniu, że żyjemy u progu globalnego
kryzysu, może najbardziej przerażającego w dziejach ludzkości" -
pisze Carl Friedrich von Weizsäker. "Generalny upadek przekonań,
a w następstwie upadek zdolności angażowania się, albo inaczej
mówiąc, generalny upadek znaczenia sacrum" - tak charakteryzuje naszą epokę Paul Ricoeur.
W podobnym kierunku zmierza Leszek Kołakowski w słynnym eseju "Cywilizacja na ławie
oskarżonych", gdy mówi: "Zdaje się, jakbyśmy wszyscy żyli w poczuciu wszechobejmujące-
go kryzysu, nie umiejąc wszelako jasno określić jego przyczyn. (...) Kiedy jednak próbuję
odnaleźć jedną, najbardziej niebezpieczną stronę nowoczesności, mam ochotę streścić swoje
obawy w jednym wyrażeniu: zanik tabu".
A zatem kryzys. Przede wszystkim współczesnych instytucji, objawiający się brakiem po-
wszechnie podzielanych etycznych podstaw działania, zarówno w wymiarze indywidualnym,
jak i politycznym. Nie ma sensu streszczać tu niezliczonych mów pogrzebowych nad kondy-
cją nowoczesną. Przeważa w nich pogląd, że nowoczesność najpierw świadomie zniszczyła
tradycje, żeby następnie nieświadomie zniszczyć także własne fundamenty. Nie ma już czego
krytykować i nie ma już sensu krytykować, bo w ogóle nie ma sensu. Niegdyś radykalni mo-
dernizatorzy, niszczyciele tabu, jak Kołakowski, płaczą dziś nad rozlanym mlekiem. Zaszo-
kowani tym, co się stało, zmieniają jedynie znak plus na minus i przechodzą na drugą stronę
barykady.
A może, zamiast dalej narzekać, powinniśmy zrewidować stare kategorie? Chociaż tylko nie-
liczni decydują się przerwać pisanie testamentu dla współczesnych, nawet wśród pozostałych
pojawiają się przebłyski nowego sposobu myślenia. Cytowany wyżej von Weizsäker w tym
samym tekście "O kryzysie" pisze: "Światowy porządek polityczny, z możliwością egzekwo-
wania decyzji i zasad, to konieczny, choć niewystarczający warunek stabilności gospodarki
światowej". Potrzebna jest nowa moralność polityczna: "Porządek prawny egzekwowany na
całym świecie to żądanie najskromniejsze. (..) Po to jednak, by go naprawdę chcieć, trzeba
wyższej, niepowszedniej moralności. Nie wytrwamy w tej chęci bez silnej motywacji uczu-
ciowej".
Nowa moralność kulturowa i polityczna, jako podstawa wszelkiego politycznego działania,
jako nowe tabu, jest istotnie warunkiem koniecznym dalszej pomyślności naszej cywilizacji.
Stoimy zatem przed pytaniem: co może być taką kulturowo-etyczną bazą nowej moralności?
Niewątpliwie najbardziej traumatycznym, budzącym największe zwątpienie w nowoczesną
kondycję doświadczeniem był holokaust.
To właśnie na gruzach Auschwitz zrodził się w drugiej połowie XX wieku zaczyn nowej
etycznej świadomości. Nowe pokolenie humanistów, śledząc przemiany, jakim ulega pamięć
o holokauście, widzi w niej przekraczający narodowe granice ośrodek uniwersalistycznych i
humanistycznych wartości. Bowiem to właśnie oni dostrzegli w dokonanym przez nazistów
masowym mordzie na europejskich Żydach nie niemiecko-żydowskie sprawy, ale tragedię
wszystkich ludzi.
Niedawno ukazała się w Niemczech książka autorstwa Daniela Levy'ego i Natana Sznaidera,
profesorów z Tel Awiwu i Nowego Jorku. W pracy zatytułowanej "Pamięć w epoce globaliza-
cji: Holokaust" ("Erinnerung im globalne Zeitalter: Der Holocaust") Levy i Sznaider analizu-
ją, jak zmieniała się pamięć zbiorowa o holokauście w Izraelu, Niemczech i USA w czasie
podzielonym na trzy okresy: powojenny, lata 60. i 70. i ostatnią dekadę XX wieku.
Tekst opublikowany w
„Rzeczpospolitej”, 12
kwietnia 2003
1
Bezpośrednio po wojnie holokaust został uznany za największą, ale jedną z wielu nazistow-
skich zbrodni, a nad losem Żydów zapanowała grobowa cisza. Temat szoah nie zdominował
dyskursu publicznego w żadnym z trzech wymienionych państw. Niemcy chcieli zdecydowa-
nie zerwać z nazistowską przeszłością. W konstytuującym się Izraelu holokaust nie mógł być
rozpamiętywany, bowiem za bardzo kojarzył się z "typową żydowską pasywnością". Także w
USA wymuszony powojenną odbudową optymizm i wzrost konsumpcji oraz zimnowojenny
układ sił z Niemcami jako sojusznikiem uniemożliwiał refleksję nad przeszłością. Znacznie
bardziej oddziałującym na świadomość, negatywnym symbolem drugiej wojny światowej
stała się Hiroszima.
Trzeba było kilku dziesięcioleci, aby holokaust uzyskał status ogólnoświatowej ikony. Dopie-
ro jerozolimski proces Adolfa Eichmanna w 1961 roku i frankfurcki proces katów Oświęci-
mia w 1963 roku, a także ujawnione przy tym fakty oraz portrety sprawców przyciągnęły pu-
bliczną uwagę i stały się głównym tematem mediów. W Niemczech temat szoah posłużył
Nowej Lewicy do ustanowienia historycznego samokrytycyzmu i odebrania pojęciu narodu
świętości. Była to specyficzna dla Niemiec międzygeneracyjna konfrontacja, w której nowe
pokolenie pragnęło odebrać swoim rodzicom monopol na historyczną definicję nazistowskiej
przeszłości. Mniej chodziło o żydowskie ofiary, a bardziej o to, jaką lekcję RFN wyciągnąć
powinna z przeszłości. Natomiast w nowej izraelskiej kulturze politycznej, na tle procesu
Eichmanna i wojny sześciodniowej, holokaust stał się symbolem egzystencjalnych obaw
umożliwiającym budowę silnego militarnie państwa. Zaczął funkcjonować jako kolejny przy-
kład żydowskiej historii, w której wrogowie narodu żydowskiego usiłowali dokonać jego eks-
terminacji, lecz znowu podniósł się on z popiołów. W Stanach Zjednoczonych obywatele nie-
żydowskiego pochodzenia postrzegali szoah jako najgorszy w historii akt rasizmu, gdy tym-
czasem amerykańscy, podobnie jak izraelscy, Żydzi widzieli w nim najgorszy w historii akt
antysemityzmu.
Po zakończeniu zimnej wojny międzynarodowa współpraca musiała zostać zreorganizowana
na nowej podstawie. Pamięć o zagładzie zaczęła nabierać świeżego znaczenia, przede wszyst-
kim z uwagi na jej niekwestionowany wymiar moralny dla całej ludzkości. Odmieniło to dys-
kurs o holokauście. Zjednoczone Niemcy poszukiwały nowego politycznego i kulturowego
zakorzenienia w Europie. Odnalazły je przez podwójną strategię traktowania holokaustu jako
części swojej narodowej historii (wymowny charakter miała trwająca dekadę dyskusja nad
berlińskim muzeum holokaustu), a zarazem sprowadzając go do roli ogólnoeuropejskiego
wydarzenia (tu symboliczny wymiar miała debata nad niemieckim zaangażowaniem militar-
nym w interwencję w Kosowie). Istotne znaczenia miała również generacyjna zmiana w
Niemczech, a także coraz bardziej imigracyjny charakter społeczeństwa i przyjęcie kilkudzie-
sięciu tysięcy rosyjskich Żydów, dla których pamięć o holokauście współwystępowała z pa-
mięcią o walce Sowietów z faszystowskim reżimem. Dla Izraela koniec zimnej wojny ozna-
czał początek procesu pokojowego, który spowodował, że część społeczeństwa zaczęła utoż-
samiać się z ofiarami przemocy w ogóle, w tym szczególnie z palestyńskimi. Pozwoliło to
zrelatywizować obraz Żydów wyłącznie jako ofiar i oskarżyć część klasy politycznej o in-
strumentalizację holokaustu dla realizacji politycznych celów.
Holokaust stał się najistotniejszym historycznym odniesieniem dla całej Europy. Uwolniona
od dawnych historycznych kontekstów pamięć o Szoah zajmuje dziś kluczowe miejsce w
świadomości europejskich społeczeństw. Globalne media rozszerzają jej oddziaływanie na
cały świat. Wystarczy przypomnieć Spielbergowską "Listę Schindlera", Muzeum Holokaustu
w Waszyngtonie czy "Pianistę" Polańskiego.
Levy i Sznaider ilustrują efekty tych przemian analizą dyskursu publicznego wokół wojny na
Bałkanach w pierwszej połowie lat 90. Pojawiające się często porównania Serbów do nazi-
stów nie pochodzą przecież z prostej konstatacji dokonanych przez nich zbrodni. Do znacznie
większego ludobójstwa dochodziło w tym samym czasie w innych częściach świata. Ale
2
zdjęcia wychudzonych z głodu starców, opierających się o ogrodzenia serbskich obozów, bu-
dziły wszędzie jednoznaczne skojarzenia.
W tym samym czasie amerykańscy Żydzi starający się o powstanie w Waszyngtonie Muzeum
Holokaustu, choć odwoływali się do partykularnej tożsamości, nadali sprawie holokaustu
uniwersalny wymiar, powodując, że amerykańskie społeczeństwo zaczęło utożsamiać się z
ofiarami szoah i postrzegać siebie jako pierwszych głosicieli pamięci o zgładzonych. Wtedy
to na ekrany kin weszła "Lista Schindlera", która opowiedziała moralną historię tamtego cza-
su nie jako nieszczęście Żydów, ale przede wszystkim w kategoriach dobra i zła.
Krytykowana przez wielu "amerykanizacja" holokaustu była kolejnym krokiem w kierunku
jego uniwersalizacji. I choć wówczas jeszcze nie znalazły uznania postulaty natowskiej inter-
wencji w Bośni, to holokaust stał się moralnym punktem odniesienia, jako miara dla między-
narodowej polityki i transnarodowego systemu wartości. Otwarcie Muzeum Holokaustu w
Waszyngtonie i bijąca rekordy oglądalności opowieść o "liście Schindlera" rezonowały w
coraz głośniejszym wołaniu o interwencję na Bałkanach. Podczas inauguracji w muzeum Elie
Wiesel, zwracając się do prezydenta Billa Clintona, wypowiedział następujące słowa: "Jako
Żyd mówię, że musimy zrobić coś, aby przerwać rozlew krwi w tym kraju [Bośni]. Ludzie
walczą, a dzieci umierają. Dlaczego? Coś trzeba zrobić".
W tym samym czasie w Niemczech liberalna lewica, pragnąc włączyć kraj w oświeceniową
tradycję Zachodu mówiła o "wyjątkowości holokaustu", podczas gdy konserwatywna prawica
go "uniwersalizowała", i porównując nazistowskie zbrodnie ze stalinowskimi ułatwiała odbu-
dowę narodowej dumy Niemiec. Pamiętając o niemieckim militaryzmie lewica sprzeciwiała
się angażowaniu się w wojskowe interwencje sojuszu atlantyckiego (np. w wojnie z Irakiem).
Zwrot nastąpił, gdy wojnę na Bałkanach i serbską inwazję w Kosowie zaczęto postrzegać
jako przejawy ludobójstwa, które kojarzyły się z holokaustem.
Oglądane w telewizji wojny połączyły społeczeństwa świata w jedną widownię i jeden sąd.
Dokonywała się szybka reorganizacja pamięci zbiorowej, w której "kryterium narodowe"
ustępowało nowemu "kryterium zbrodni ludobójstwa". Rachunek narodowych krzywd tracił
znaczenie na rzecz rachunku ludzkich krzywd. Militarna interwencja NATO zyskiwała moral-
ną legitymizację przez "lekcję holokaustu". Hasła "Never again Auschwitz" zaczęto używać,
uzasadniając konieczność zaangażowania się społeczności międzynarodowej w sytuację na
Bałkanach. Umiejscowienie pamięci o holokauście w kontekście współczesnej polityki i
wrażliwości dostarczyło fundamentu pod kosmopolityczną pamięć zbiorową. A to oznacza
zaczyn "nowego tabu", na brak którego tak narzekali Weizsäker, Ricoeur i Kołakowski.
Międzynarodowa reakcja na czystki etniczne i łamanie praw człowieka stanowiła świadectwo
wielkiego przewartościowania, które nastąpiło w zglobalizowanym świecie. Prawa człowieka
ograniczają możliwości działania władzy państwowej. Buduje się ponadnarodowa solidarność
z ludźmi prześladowanymi. Umożliwiła ją między innymi odnowiona pamięć o holokauście.
Nie obywa się to bez wpływu na pamięć o innych bolesnych wydarzeniach historycznych.
Politycznym wyrazem nowej kosmopolitycznej wrażliwości historycznej była Międzynaro-
dowa Konferencja w Sztokholmie w 2000 roku z udziałem wysokich rangą polityków z całej
Europy. Dyskutowano na niej o Europie jako wspólnocie wartości. Za fundament uznano wła-
śnie holokaust, a za cel polityczny - niedopuszczenie do nowego holokaustu w przyszłości.
Pamięć zbiorowa zaczęła wyrastać ponad kategorie narodowe i dostarczać symboli, dzięki
którym możemy stawić czoło niepewnej przyszłości. Holokaust stał się fenomenem kosmopo-
litycznym: bazą dla przekraczających narodowe granice roszczeń moralnych i politycznych
przedsięwzięć. Czy nasza samowiedza nie posługuje się już inną "formą" niż narodowa?
Proces kosmopolityzowania się pamięci zbiorowej to nic innego, niż zjawisko rozszerzania
się "wspólnoty wyobrażonej" ponad granice narodów. Zacytujmy Benedicta Andersona, auto-
ra słynnej książki "Wspólnoty wyobrażone": "Ponieważ naród nie ma Założyciela, jego bio-
grafia nie może zostać spisana ewangelicznie, od „początku” poprzez łańcuch kolejnych pro-
3
kreacji. Jedynym alternatywnym sposobem jej kształtowania jest pisanie jej w kierunku od-
wrotnym". Tak też pisać będziemy historię kosmopolitycznego narodu, "wyobrażając" go
sobie. Zarazem wracając do tego, co wydawało się minione, wyciągamy nasze trupy z szafy,
żeby poprzebierać je w inne barwy, już nie narodowe.
Podkreślmy, że nowa pewność etyczna różni się od oświeceniowego projektu tym, że nie ma
już charakteru pozytywnego, ale negatywny. Podpowiada nam, czego nie powinniśmy robić.
Różnica jest istotna, bowiem tak skonstruowany rozum praktyczny, nie może wyrodzić się w
swoje totalitarne przeciwieństwo, o co tak oskarżano oświecenie. Mimo to należy już dziś
zastanawiać się, jak uniknąć negatywnych konsekwencji instytucjonalizacji nowego tabu, jak
nie pozwolić, aby znowu zanikło.
Warto przyjrzeć się z tej perspektywy polskiej debacie wokół Jedwabnego. Jej kształt zdeter-
minowany został przez sposób myślenia zawarty w książce Jana Grossa "Sąsiedzi", sposób
myślenia, który zdawali się podzielać także inni zabierający głos w dyskusji. Gross, ujawnia-
jąc sprawę Jedwabnego, postawił problem potrzeby redefinicji historii narodowej Polaków.
Dalej spór polegał już na tym, czy taka redefinicja jest, czy nie jest uzasadniona, a jeśli tak, to
do jakiego stopnia. Z perspektywy dziwić może, że opowiadano historię Jedwabnego posłu-
gując się starym językiem narodowych waśni, którym posługiwali się przecież także sprawcy
jedwabieńskiej zbrodni. Można przecież powiedzieć, że jedyną rzeczą, która łączyła uczestni-
ków sporu, była "narodowa zaćma". Niewielu dostrzegło, że "epistemologiczny nacjonalizm"
jest pierwszym w logicznym porządku powodem takich tragedii jak jedwabieńska. Zło uczy-
nione ludziom zeszło na dalszy plan. Rozgorzały spory o zakres ingerencji Niemców czy wi-
ny Żydów, którzy zaangażowali się w komunistyczną administrację. Paweł Machcewicz pisze
w wydanych przez Instytut Pamięci Narodowej studiach "Wokół Jedwabnego" o konieczności
"postawienia fundamentalnego pytania o rolę Niemców". Zatem "jedno z najważniejszych i
zarazem najtrudniejszych do rozstrzygnięcia pytań dotyczy spalenia jedwabieńskich i radzi-
łowskich Żydów w stodołach. Czy autorami tego pomysłu byli Polacy, czy Niemcy?". Mniej-
sza o pomysł, ważniejsze, który naród jest winny.
Po całej debacie można było odnieść wrażenie, że jedwabieński mord przeraża, ale głównie z
uwagi na narodowość katów. Kolejna "fundamentalna kwestia" sprowadzała się do tego, "czy
Żydom należało się od Polaków za udział w czerwonej władzy, czy nie". Zauważmy, że sam
Gross umożliwił takie rozważania, porównując odsetek Żydów w mieście z odsetkiem Żydów
wśród donosicieli witających Armię Czerwoną, sprawujących rządy w jej imieniu itp. Głów-
nym bohaterem stała się fałszywa tabliczka na jedwabieńskim pomniku. "Jedwabne" szybko
stało się tylko kolejnym rozdziałem wzajemnych stosunków między Polakami i Żydami, cie-
kawym przez kontekst historyczny i zadawnienie.
A jednak skłonny byłbym zaryzykować twierdzenie, że w ten iście "narodowy" sposób, posu-
nęliśmy się nieświadomie naprzód. Otóż postulowana przez Grossa potrzeba rewizji narodo-
wej historii wpisała się w kontekst kosmopolityczny. Ten sam, w który są wpisane podobne
debaty toczone we Francji, Austrii (właśnie zakończyła pracę państwowa komisja historyków
do zbadania krzywd wyrządzonych ludziom podczas rządów nazistów), Australii, Stanach
Zjednoczonych i bardzo wielu innych miejscach na świecie. Jest bowiem tak, że chociaż pu-
bliczni aktorzy działają w "starym" przeświadczeniu "rachunku narodowych krzywd", zacho-
dzi pewna fundamentalna zmiana, sygnalizowana przez jednoczesność debat dotyczących
ujawnienia i zadośćuczynienia zbrodniom popełnionym w przeszłości. Zmiana ta nie polega
na prostej uniwersalizacji moralności, na odrzucaniu narodowych identyfikacji, ale na zastą-
pieniu dawnej sprzeczności między partykularyzmem a uniwersalizmem nową możliwością
współistnienia obydwu. Skoro byliśmy jednocześnie "katami" i "ofiarami", identyfikacja na-
rodowa traci swój dotychczasowy monopol tam, gdzie chodzi o ocenę ludzkiego działania.
Choć nie przestajemy być Polakami, Żydami, Niemcami, Austriakami, nasza moralność nie
kończy się już na granicach narodowych. Duże znaczenie mają tu, co jakiś czas zaprzątające
4
uwagę opinii publicznej, sprawy zadośćuczynienia ofiarom, odszkodowań, "zaległych" po-
mników itp. Choć nie da się wycenić życia ludzkiego, można przez takie działania stworzyć
podstawę pod nowy, trwały porządek wartości w światowej polityce.
W Szoah dopełniła się dialektyka oświecenia. Oświeceniowy Kain - rozum instrumentalny
zabił oświeceniowego Abla - rozum praktyczny, nasz etyczny drogowskaz. Filozofowie za-
częli odchodzić od oświecenia i jego nowoczesnego projektu. Adorno retorycznie pytał, czy
możliwa jest jeszcze filozofia po Oświęcimiu, Bauman ostatecznie zwątpił w nowoczesność i
przeszedł na stronę postmodernistów, rezygnujących z jakichkolwiek "całości", "ciągłości",
"fundamentów", "racjonalności".
Projekt "kosmopolityzacji" pamięci zbiorowej jest odpowiedzią na tę porażkę. Dialektyka
oświecenia zatacza kolejne koło. Przemiany pamięci zbiorowej to fragment szerszego projek-
tu modernizacji refleksywnej (zwróconej na samą siebie), który opisał w kolejnych pracach
niemiecki socjolog Ulrich Beck, choćby w wydanym właśnie po polsku "Społeczeństwie ry-
zyka". Nowoczesności - jak pisze Beck - "potrzebna jest pierwsza pomoc", inaczej "zadusi się
własnymi anomaliami". Jeśli poprawimy fundamenty modernizacji, możemy podążać dalej. I
to właśnie dzieje się obecnie z pamięcią zbiorową. Jej kosmopolityzacja tworzy podstawy pod
politykę ponadnarodową, która w obliczu ekonomicznej globalizacji i kryzysu demokracji
narodowych staje się koniecznością. Kapitał, zagrożenia ekologiczne, współczesne epidemie
(BSE, AIDS) straciły ojczyznę, niech pozbędzie się jej także polityka.
Coraz głośniej słychać głosy zwolenników budowy światowej demokracji kosmopolitycznej.
David Held zajmuje się opisywaniem przemian współczesnej demokracji w kontekście globa-
lizacji. Twierdzi, że "idei rządu czy państwa narodowego - demokratycznego czy nie - nie
można już bronić jako idei odpowiedniej dla określonej, zamkniętej wspólnoty politycznej
bądź państwa narodowego. Polityczna wspólnota losu - samostanowiąca się zbiorowość - nie
może już być sensownie utożsamiana z państwem narodowym. Trzeba uznać, że zasięg i in-
tensywność procesów ekonomicznych, politycznych i naturalnych zmuszają do namysłu nad
nowym, właściwym ujęciem tych kwestii. (...) Najprościej mówiąc, projekt kosmopolityczny
próbuje sprecyzować zasady i rozwiązania instytucjonalne, które umożliwiłyby objęcie de-
mokratyczną kontrolą tych ośrodków i form władzy, które obecnie znajdują się poza jej zasię-
giem". A chodzi o rażącą dysproporcję między globalnym kapitałem a narodową polityką, o
deficyt demokracji, jaki tworzy się w sytuacji, gdy takie ponadnarodowe twory o charakterze
korporacyjnym jak Światowa Organizacja Handlu czy Międzynarodowy Fundusz Walutowy
mają ogromny wpływ na ludzkie życie, gdy tymczasem ci sami ludzie nie mają na nie żadne-
go wpływu, bowiem nie są to instytucje zorganizowane demokratycznie. Brakuje politycznej
nadbudowy nad błyskawicznie zachodzącym procesem gospodarczej globalizacji.
Zwieńczeniem bogatej literatury traktującej o nowym kosmopolityzmie jest "Manifest ko-
smopolityczny" Ulricha Becka. "Dziś powinniśmy rozpocząć dyskusję na temat przejścia od
państw narodowych do transnarodowej demokracji kosmopolitycznej" - postuluje Beck. Za-
uważmy, że niewiele wspólnego ma to ujęcie z abstrakcyjnym kosmopolityzmem elit rodem z
oświecenia. "Nowy kosmopolityzm", uniwersalizujący ludzkie współodczuwanie, zakorze-
niony jest w doświadczeniu jednostki, a także uwarunkowany przez nowe ryzyka globalnej
modernizacji.
Ponadnarodowa solidarność jest produktem przeszłych katastrof ludzkości. Katastrof, które
odbierano jak coś, co przytrafiło się nie temu czy innemu narodowi, ale ludzkości właśnie.
(W Norymberdze stworzono zaraz po wojnie prawne pojęcie "zbrodni przeciw ludzkości").
To doświadczenie trawione i przemyśliwane przez kolejne pokolenia zrodziło nie tylko nową
moralność polityczną, ale także nową wrażliwość historyczną - potrzebę nowej historii opo-
wiedzianej już przed szerszą publicznością i w inny sposób. Gdyby użyć pojęć z psychologii
społecznej, to należałoby powiedzieć, że zmienił się stale oceniający nasze zachowanie,
uwewnętrzniony w nas "uogólniony inny", który nie jest już Polakiem, tylko obywatelem
5
[ Pobierz całość w formacie PDF ]